నల్గొండ జిల్లా – చరిత్ర, సాంస్కృతిక వారసత్వం, అభివృద్ధి పథం

నల్గొండ జిల్లా చరిత్రలో పేరు పుట్టుకకు ప్రత్యేక ప్రాధాన్యం ఉంది. పూర్వం ఈ ప్రాంతాన్ని “నీలగిరి”గా పిలిచేవారు. తరువాత జిల్లాలోని నల్లటి కొండ కారణంగా “నల్లకొండ” అని పిలవడం ప్రారంభమైంది. నిఝాం పాలనా కాలంలో ఉచ్చారణ, వ్రాత మార్పుల కారణంగా “నల్గొండ”గా పేరు మారింది. ఈ పేరు ఇప్పటికీ జిల్లా గర్వకారణం.

చారిత్రక, మతపరమైన కట్టడాలు

నల్గొండ జిల్లా శిల్పకళ, మతపరమైన వైభవానికి నిలయం.

పాచల సోమేశ్వర ఆలయం (పనగళ్ళు)

11–12వ శతాబ్దాలకు చెందిన ఈ ఆలయం రామాయణం, మహాభారతంలోని ఘట్టాలను ప్రతిబింబించే శిల్పాలతో ప్రసిద్ధి. 1923లో నిఝాం ప్రధానమంత్రి మహారాజా సర్ కిషన్ ప్రసాద్ పునరుద్ధరించారు. లింగంలో విలువైన రత్నం ఉందని భక్తుల నమ్మకం.

చాయా సోమేశ్వర ఆలయం

పాచల సోమేశ్వర ఆలయం నుంచి కేవలం 1 కిలోమీటర్ దూరంలో ఉన్న త్రికూట ఆలయం. సూర్యకిరణాలు లింగంపై నీడను ఏర్పరుస్తూ ఉండటం దీని ప్రత్యేకత, అందుకే దీనికి “చాయా సోమేశ్వర” అనే పేరు వచ్చింది.

ఉదయ సముద్రం

ఉదయ భాను రాజు నిర్మించిన ఈ చెరువు వెయ్యి సంవత్సరాల కిందటి రాతి మెట్లతో ప్రసిద్ధి. ఇవి ఇప్పటికీ చెరువు తీరంలో అద్భుతంగా కనిపిస్తాయి.

యాదాద్రి లక్ష్మీనరసింహస్వామి దేవస్థానం

ప్రాచీనత, ఆధునిక శిల్పకళ సమ్మిళితంగా ఉన్న ఈ దేవాలయం భక్తుల గర్వకారణం.

కొలునుపాక జైన ఆలయం

జైనులకు పవిత్రక్షేత్రం. శ్వేతాంబర జైన ఆలయం శతాబ్దాల చరిత్ర కలిగి ఉంది.

పిల్లలమర్రి

కakatiya కాలానికి చెందిన శిల్పకళతో ప్రసిద్ధి చెందిన దేవాలయాలు ఇక్కడ ఉన్నాయి.

వడపల్లి తీర్థం

కృష్ణా, మూసి నదుల సంగమ ప్రదేశంలో ఉన్న ఈ స్థలం తీర్థయాత్రికులకు పవిత్రమైనది.

నందికొండ కోట

ఇక్ష్వాకు వంశం నిర్మించిన కోట. చరిత్రలో సైనిక, వ్యాపార ప్రాధాన్యత కలిగి ఉంది.

నాగార్జునసాగర్ డ్యామ్

ఆసియాలోనే అతిపెద్ద మానవ నిర్మిత జలాశయం. 1955లో ప్రధాని జవహర్లాల్ నెహ్రూ ప్రారంభించారు. నిర్మాణ సమయంలో 2వ శతాబ్దానికి చెందిన బౌద్ధ అవశేషాలు బయటపడ్డాయి, ఇవి ప్రస్తుతం నాగార్జునకొండ దీవిలో మ్యూజియంలో ఉంచబడ్డాయి.

---

భౌగోళికం మరియు సహజ సంపద

నదులు: కృష్ణా, మూసి, ఆలేరు, దిండీ, పాలేరు.

సరిహద్దులు: యాదాద్రి, సూర్యాపేట, గుంటూరు, కృష్ణా, షంషాబాద్, నాగర్‌కర్నూల్.

సహజ వనరులు: చున్నపు రాయి (లైమ్‌స్టోన్) సమృద్ధిగా ఉండటం వల్ల నల్గొండ సిమెంట్ ఉత్పత్తిలో ఆసియాలో ముందంజలో ఉంది.

జనాభా: 1981లో 22.79 లక్షలు, 2011లో 34.83 లక్షలకు పెరిగింది.

పునర్వ్యవస్థీకరణ: తెలంగాణ ఏర్పడ్డ తరువాత 2016లో జిల్లాను పునర్వ్యవస్థీకరించారు.

---

రాజకీయ మరియు సామాజిక ఉద్యమాల చరిత్ర

నల్గొండ జిల్లా తెలంగాణా రాజకీయ చరిత్రలో ప్రముఖ స్థానం సంపాదించింది.

కమ్యూనిస్టు ఉద్యమం: నిఝాం పాలనకు వ్యతిరేకంగా, భూస్వాముల దౌర్జన్యానికి వ్యతిరేకంగా ప్రజా పోరాటాలు జరిగాయి.

1952 ఎన్నికలు: జిల్లాలోని 12 నియోజకవర్గాల నుండి 12 మంది కమ్యూనిస్టులు గెలిచారు.

భూవిభజన: కమ్యూనిస్టులు వేల ఎకరాల భూమిని పేదలకు పంచిపెట్టారు.

సాయుధ పోరాటం: తెలంగాణా సాయుధ పోరాటంలో నల్గొండ కీలక కేంద్రంగా నిలిచింది.

---

సాంస్కృతిక వారసత్వం

నల్గొండలో తెలుగు సాహిత్యం, జానపద కళలు, సంగీతం విస్తారంగా ప్రాచుర్యం పొందాయి.

పండుగలు: బతుకమ్మ, బోనాలు, సంక్రాంతి, దసరా ఘనంగా జరుపుకుంటారు.

జానపద కళలు: ఓగులు, డప్పు, బుర్రకథ ప్రత్యేక గుర్తింపు పొందాయి.

చారిత్రక సంపద: కakatiya శిల్ప సంపద, బౌద్ధ విగ్రహాలు, రాతి శాసనాలు అనేక గ్రామాల్లో ఉన్నాయి.

---

ఆర్థికం మరియు పరిశ్రమలు

వ్యవసాయం ప్రధాన వృత్తి – వరి, పత్తి, మిర్చి, సూర్యకాంతి ప్రధాన పంటలు.

సిమెంట్ పరిశ్రమ, రాతి గనులు, చిన్నతరహా పరిశ్రమలు అభివృద్ధికి తోడ్పడుతున్నాయి.

నాగార్జునసాగర్ ద్వారా సాగునీరు, విద్యుత్ ఉత్పత్తి, చేపల పెంపకం విస్తరించాయి.

1. నాగార్జునసాగర్ డ్యామ్ & నాగార్జునకొండ దీవి మ్యూజియం

ఆసియాలోనే అతిపెద్ద మానవ నిర్మిత జలాశయమైన నాగార్జునసాగర్ డ్యామ్ ఒక ఇంజనీరింగ్ అద్భుతం. ఇక్కడ నుంచి పడవలో చేరే నాగార్జునకొండ దీవిలో బౌద్ధ విగ్రహాలు, శిల్పాలు, శాసనాలతో కూడిన మ్యూజియం ఉంది. ఇది చరిత్రాభిమానులకు తప్పక చూడాల్సిన ప్రదేశం.

2. యాదాద్రి లక్ష్మీనరసింహస్వామి దేవస్థానం

ప్రాచీనతతో పాటు ఆధునిక శిల్పకళ వైభవం కలిగిన ఈ ఆలయం భక్తులను మాత్రమే కాకుండా శిల్పకళాభిమానులను కూడా ఆకర్షిస్తుంది.

3. పాచల సోమేశ్వర & చాయా సోమేశ్వర దేవాలయాలు

పనగళ్ళులోని ఈ దేవాలయాలు కakatiya శిల్పకళకు అద్భుత నిదర్శనాలు. చాయా సోమేశ్వర ఆలయంలో లింగంపై ఎప్పటికీ నీడ ఏర్పడుతూ ఉండే ప్రత్యేకత ఉంది.

4. కొలునుపాక జైన ఆలయం

శ్వేతాంబర జైనుల పవిత్రక్షేత్రం. లోపల విభిన్న శిల్పాలు, రాతి విగ్రహాలు ఉంటాయి.

5. వడపల్లి తీర్థం

కృష్ణా, మూసి నదుల సంగమ ప్రదేశం. ప్రతి సంవత్సరం వేలాది మంది యాత్రికులు ఇక్కడకు వస్తారు.

6. నందికొండ కోట

ఇక్ష్వాకు వంశపు కట్టడం. చరిత్ర, పురావస్తు ప్రాధాన్యత కలిగి ఉంది.

7. ఉదయ సముద్రం

వెయ్యి సంవత్సరాల కిందటి రాతి మెట్లు, సుందరమైన చెరువు పరిసరాలు

పర్యాటకులను ఆకర్షిస్తాయి.

---

విద్యా మరియు ఆరోగ్య రంగం

జిల్లా విద్యా రంగంలో అనేక ప్రభుత్వ, ప్రైవేటు పాఠశాలలు, కళాశాలలు ఉన్నాయి.

నాగార్జునసాగర్, మిర్యాలగూడ, నల్గొండ పట్టణాల్లో ఉన్నత విద్యాసంస్థలు ఉన్నాయి.

జిల్లా ఆసుపత్రులు, ప్రాథమిక ఆరోగ్య కేంద్రాలు ఆరోగ్య సదుపాయాలను అందిస్తున్నాయి.

---

భవిష్యత్తు అభివృద్ధి

పర్యాటక రంగం విస్తరణ, మౌలిక వసతుల అభివృద్ధి ప్రాధాన్యత పొందుతున్నాయి.

సిమెంట్ పరిశ్రమ, వ్యవసాయ ప్రాసెసింగ్ యూనిట్లు, రవాణా సదుపాయాల మెరుగుదలతో ఆర్థికాభివృద్ధి వేగవంతం అవుతోంది.

---

ముగింపు:
నల్గొండ జిల్లా చరిత్ర, మతపరమైన వైభవం, సహజ సంపద, రాజకీయ ఉద్యమాలు — ఇవన్నీ కలసి దీనిని తెలంగాణా చరిత్రలో ప్రత్యేక స్థానంలో నిలిపాయి. ప్రాచీన నాగరికతలు, ఆధునిక అభివృద్ధి సమ్మిళితమై ఉన్న ఈ నేల, రాష్ట్రపు సాంస్కృతిక వారసత్వానికి ప్రతీకగా నిలుస్తోంది.

---